Türkiye Kürtleri

Osmanlı İmparatorluğu, yönetici sınıfın fethedilen halkları kültürel yönden entegre etmeye dair bir girişimde bulunmaması açısından diğer premodern imparatorluklardan farklıydı. Kürtler imparatorluğun bu özelliği sayesinde, Osmanlı’nın son dönemine kadar kimlik sorunu yaşamadı. Cumhuriyetin kurulmasıyla imparatorluk mirası yerini ulus devlet ideolojisine bıraktı. Kürtler haklarını kaybetti.

1923 Lozan Antlaşması ve Cumhuriyet’in ilanı

Yürürlüğe girmeyen Sevr’in yerine imzalanan Lozan Antlaşması ile İtilaf Devletleri ve Osmanlı arasında anlaşılan sınırlar Türklerin lehine değişti. Kürtlere vaat edilen bağımsızlık şartı da ortadan kalktı. Lozan Antlaşması’nın ardından 29 Ekim’de Türkiye Cumhuriyeti ilan edildi. Cumhuriyet öncesinde Anadolu’daki siyasi hareketi yürüten ilk TBMM’de bir ‘Kürdistan’ vekili de vardı. Diyap Ağa (soyadı kanunundan sonra adı Diyap Yıldırım oldu), Dersim mebusuydu. Mustafa Kemal Atatürk’ün yakın dostu Diyap Ağa Kurtuluş Savaşı’na da destek vermişti. Cumhuriyetin ilk yıllarıyla birlikte Kürtler meclisteki temsillerini kaybetti. Cumhuriyet öncesinde Kürtler için düşünülen kısmi özerklik de rafa kalktı. Atatürk 14 Ocak 1923’te İzmit’te düzenlediği basın toplantısında Anayasa gereğince Kürtler için ‘bir çeşit’ özerklikten bahsetmişti. Bu özerklik federatif değildi, Atatürk tüm ülke için öngörülen güçlü yerel yönetim modelinden Kürtlerin de yararlanabileceğini düşünüyordu. Cumhuriyetin ilanından iki yıl sonra çıkan Şeyh Said isyanının ardından bu yaklaşım uygulanmadı.

1925 Şeyh Said isyanı

Nakşibendi Şeyh Said, hilafetin kaldırılmasına tepki duyuyordu. Yazar Mustafa Akyol, ‘Kürt Sorununu Yeniden Düşünmek’ kitabında isyanın motivasyonunu şöyle aktarıyor: “Hem dini hem de Kürtler arasında yeşermeye başlayan etnik dürtülerle genç Cumhuriyet’e karşı ‘kıyama’ karar vermişti. Amacını Sultan Abdülhamid’in en büyük oğlu olan ve o sıralar Beyrut’ta yaşayan Mehmed Selim Efendi’yi başa geçirerek saltanat ve hilafeti yeniden kurmak olarak ilan ediyordu” . 13 Şubat 1925’te Şeyh Said’in Bingöl’ün Piran köyündeki evine gelen jandarma birliği evdeki bazı misafirleri tutuklamak isteyince ateş açıldı. Şeyh Said isyanı daha hazırlıklı şekilde başlatmak istiyordu ama isyanı bu olay başlatmış oldu. Ayaklanmanın yayılması üzerine 14 ilde sıkıyönetim ilan edildi, kanlı çatışmalar oldu. İsyan nisanda bastırıldı. 15 Nisan’da yakalanan Şeyh Said 28 Haziran’da Diyarbakır’da 46 kişiyle birlikte idam edildi. Bu isyanın niteliği, nedenleri yıllardır tartışılıyor. Resmi görüşe göre, isyan bir Kürt isyanı değil, şeriat isyanıydı ancak pek çok farklı kaynak isyanın güçlü etnik temelinin de olduğunu savunuyor.

1926-1930 Ağrı isyanı

Şeyh Said isyanını bastırmak için 4 Mart 1925’te çıkarılan Takrir-i Sükûn Yasası ile Kürtçe ve Kürt kültürüne dair her türlü simge ve ifade yasaklanmıştı. Bu süreçte Kürtleri aslında Türk olduklarına ikna etmeye yönelik bir strateji yürütüldü. İsyanla ilgisi olmayan Kürt ağaları Batı’ya sürüldü, topraklarından oldu. Bu siyaset ters tepti. Batı’ya gitmeyi reddeden bazı Kürt aşiret liderleri dağa çıktı. Baskın Oran’a göre Şeyh Said sonrasında Türkler ile Kürtler arasında Kurtuluş Savaşı’ndaki işbirliği dağıldı. Emperyalizme tepki olarak doğan bir çoğunluk, yani Türk milliyetçiliği, yarattığı tepkiyle bir azınlık, yani Kürt milliyetçiliğini doğurdu. 1926’dan başlayarak Ağrı Dağı civarında ve İran topraklarının bir bölümünde üç ayaklanma yaşandı. Bunlardan en önemlisi İhsan Nuri Paşa isyanıydı. Eski Osmanlı ordusunda Kürt bir subay olan İhsan Nuri Paşa, isyanı Suriye ve Lübnan’da üstlenmiş bir grup Kürt entelektüelin kurduğu Hoybun (Xoybun-Kürtçe’de bağımsızlık demek) adlı örgütle koordineli olarak düzenlemişti. Bu ayaklanma, Şeyh Said isyanından farklı olarak, dini motifler içermiyor, seküler ve milliyetçi bir kimlik taşıyordu. Bu açıdan Kürt tarihinde ilkti. İhsan Nuri 1929’da Bitlis, Van, Ağrı ve Botan bölgelerine yayınlan geniş bir alana hakim hale geldi. İsyan 1930’da 45 bin kişilik bir güçle bastırılabildi. İhsan Nuri İran’a kaçtı. İsyana karışan ve yakalananlar idam edildi.

1937-1938 Dersim isyanı

İki isyan bastıran Ankara, sıkıyönetim tedbirleri içeren Takrir-i Sükûn yasasından sonra, dikkatini Dersim’e yönlendirdi. Dersim, Şeyh Said isyanına katılmasa da Cumhuriyet’in reformlarına karşı çıktığı gerekçesiyle tepki topluyordu. Dersim, Osmanlı döneminden bu yana sürdürdüğü nispi özerkliğini kaybetmek, devlete vergi ve asker vermeye zorlanmak istemiyordu. 1926-1935 arasında Dersim ile ilgili yedi rapor hazırlandı. Bu raporların ikisi hariç tamamının ortak noktası meseleye güvenlik perspektifinden bakmasıydı. Vali Ali Cemal Bey ile Ömer Halis Bıyıktay raporları bunlardan ayrılıyordu. Vali Ali Cemal Bey yoğun olarak Kızılbaş Kürtlerin yaşadığı Dersim’i ve Alevileri düşman olarak değil uzun zamandır zulüm gören bir topluluk olarak görüyordu. Raporunda demokrat ve liberal çözüm önerileri sunuyor, “…Baskı sona erer ve şuurlu hareket edilirse Dersimliler Cumhuriyet Hükümeti'nin çok sadık ve vefakâr dostları olacaktır” diyordu. Bıyıktay Raporu’nda da benzer bir yaklaşım vardı. Ancak Ankara meseleye güvenlik perspektifinden bakmayı tercih etti. Türkiye’yi demografik yapısına göre üç bölgeye ayıran 1934’teki İskân Kanunu ile Dersim boşaltılması istenen, ikamete yasak bölgeler kategorisine alındı. Kanun “Ülke genelinde nüfusun yer değiştirmesini ve Türkleştirilmesini” amaçlıyordu. Dersim yasaya tepkiliydi. “Dersimli Alevi Kürtlerin piri Seyit Rıza, 1937'de Britanya Dışişleri Bakanı Anthony Eden'a yazdığı mektupta, Ankara hükümetinin yıllardır Kürtleri asimile etmeye çalışmasından; Kürtçe'yi yasaklayarak, Kürtçe konuşanları cezalandırarak, kendilerini Kürdistan'ın verimli topraklarından Anadolu'nun kıraç topraklarına zorunlu göçe tâbi tutarak uyguladığı baskılardan yakınıyordu.” Dersim’de tepki toplayan İskân Kanunu’nun ardından dönemin başbakanı İsmet Önünü, 1935 yılının ilk yarısında yaptığı Doğu seyahati sonrasında hazırladığı ıslahat planını açıkladı. Plan Dersim’e köprü ve yol yapılmasını, “(Kürt aşiretlerdeki) silahların toplanmasını, aşiretlerin başka yerlere nakillerini, valilik makamının kolordu karargâhı olarak planlanmasını ve tüm bunlara bağlı olarak üç yıllık bir hazırlık aşamasından sonra Dersim’e müdahale edilmesini” öngörüyordu. Plan için harekete geçildi. Dönemin tanığı İhsan Sabri Çağlayangil’e göre, Dersim’e yapılan bir köprünün açılışını Atatürk yapacaktı. Köprünün güvenliğini sağlayan karakola Kürt aşiretlerden oluşan isyancılar saldırı düzenledi, 33 asker öldü. O dönem Malatya Emniyet Müdürlüğü’nde görevli olan ve Atatürk’ün gideceği gün için Dersim’de görevlendirilen Çağlayangil, bu olayın isyanın başlangıcı olduğunu ve Atatürk’ün “Bu meseleyi kökünden hallediniz.” dediğini söylüyor. Askerlere yönelik saldırı üzerine Dersim’e bir dizi harekât düzenlendi. 13 Eylül 1937’de isyanın liderlerinden Seyit Rıza anlaşmaya çağrılmışken tutuklandı. 15 Kasım’da idam edildi. Çıkan isyan ve düzenlenen harekâtlarda resmi rakamlara göre, 13 binden fazla sivil ve 110 asker öldü. 12 bine yakın kişi de zorunlu göçe tâbi tutuldu. Çağlayangil’in 1986’da ordunun operasyon sırasında kimyasal gaz kullandığı yönündeki sözleri ise “Dersim’de soykırım yapıldı.” iddialarının kaynağı oldu.

1978 PKK’nın kurulması

Dersim isyanından sonra devlet Kürt sorununa güvenlik perspektifinden bakmaya devam etti. Kürt milliyetçi hareketi İran ve Irak gibi komşu ülkelerdeki hareketlere paralel şekilde sol ve sosyalist ideoloji ekseninde devam etti. İrili ufaklı pek çok örgüt kuruldu. 1965’te Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi, 1970’te Devrimci Doğu Kültür Ocakları (DDKO) kuruldu. Bu hareketler büyük oranda Türkiye sol hareketiyle ortak damarlara sahipti. 1978’de ise Abdullah Öcalan liderliğindeki bir grup bağımsız bir Kürt devleti hedefiyle PKK’yı kurdu. Kürt İşçi Partisi anlamına gelen ‘Partiya Karkeren Kurdistan’, Markist-Leninist bir ideolojiye sahipti. “Bağımsızlık” diye yola çıkan PKK 1990’lı yılların sonunda bağımsız devlet fikrinden vazgeçti.

1984 PKK’nın ilk eylemleri

1979’da Suriye’ye sığınan Öcalan’ın talimatıyla silahlanan PKK, Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da devlete karşı, ses getiren ilk eylemlerini yaptı. 15 Ağustos 1984’de Siirt'in Eruh ve Hakkâri'nin Şemdinli ilçelerinde karakol ve askeri lojmanlara bombalı ve silahlı saldırı düzenledi. Bir asker öldü, üç sivil ve dokuz asker yaralandı.

1987 Olağanüstü hal

Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da sekiz ilde olağanüstü hal ilan edildi ve bu illerde Olağanüstü Hal Bölge Valiliği kuruldu. Olağanüstü hal her 4 ayda bir olmak üzere 46 kez uzatıldı. Uygulama 2002’ye kadar sürdü.

1991 Kürtçeye kısmi izin

12 Eylül 1980 darbesinden sonra yürürlüğe giren ve Kürtçeyi yasaklayan 2932 sayılı yasa kaldırıldı. Ancak yasaklar resmi kurumlarda, okullarda, görsel ve yazılı basında devam etti, Kürtçe konuşulmasına sadece resmi olmayan mekânlarda izin verildi.

1992-1995 Operasyonlar

Türk ordusu Körfez Savaşı sonrasında Irak’ın kuzeyinde oluşan Kürt bölgesinden kaynaklanan saldırılara karşı 1992 yılında geniş çaplı sınır ötesi operasyon düzenledi. Hava ve karadan düzenlenen operasyonda bölgedeki PKK üsleri vuruldu. Üç yıl sonra Türk Silahlı Kuvvetleri bu kez 35 bin askerle Kuzey Irak’a girdi. Güneydoğu’daki operasyonlar da yoğunlaştı.

1999 Öcalan’ın yakalanması

PKK lideri Abdullah Öcalan Kenya’da yakalandı ve idama mahkûm edildi. Ceza 2002’de ömür boyu hapse çevrildi. PKK ismini Kongra-Gel’e çevirdi. Örgütün Türkiye dışındaki üyelerine ‘Kendi ülkelerinizde kendi kollarınızı oluşturun’ talimatı verildi.

2007 İran-Türkiye operasyonu

Türkiye ve İran Kuzey Irak’a operasyon düzenledi. İran PKK üslerini vurdu, Türkiye de bir kez daha hem kara hem de hava harekâtı düzenledi.

2009 TRT 6 yayında

Kürtçe yayın yapan TRT 6 televizyonu Ocak ayında yayına başladı. Mayıs ayında ise hükümet Kürtlere daha fazla hak tanınmasını öngören Kürt açılımını başlattı. Türk milliyetçisi grupların tepkisini toplayan açılım, 34 PKK üyesinin Habur sınır kapısından kutlamalar eşliğinde geçiş yapmasının ardından sekteye uğradı.

2011 Çukurca, Uludere

Mart ayında dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan Kuzey Irak’a tarihi bir ziyaret gerçekleştirdi. Bu bir Türk Başbakanı’nın bölgeye yaptığı ilk resmi ziyaretti. Eylül ayında ise MİT ile PKK arasında Oslo’da bir süredir devam eden görüşmelerin ses kaydı sızdırıldı. Erdoğan MİT görevlilerini bizzat görevlendirdiğini açıkladı. 19 Ekim’de PKK Hakkâri Çukurca’da sınır karakoluna saldırdı. 24 asker öldü. Bu PKK’nın en kanlı saldırılarından biri oldu. Aralıkta ise Şırnak’ın Uludere ilçesinde ordunun hava operasyonuyla PKK’lı oldukları sanılan 34 kaçakçı öldürüldü.

2012 Çözüm süreci

Eylülde bazı KCK tutukluları Öcalan’ın cezaevi koşullarının iyileştirilmesi için açlık grevine başladı. 68 gün süren grev Öcalan’ın “Son verin” talimatıyla bitti. Ankara, MİT ile Öcalan arasında PKK’nın silah bırakması hedefiyle yapılan görüşmeleri doğruladı.

2013 Öcalan’ın mektubu

Türkiye mahkemelerde Kürtçe savunmaya izin verdi. PKK 13 Mart’ta elindeki ikisi asker, biri polis sekiz rehineyi serbest bıraktı. Öcalan, 21 Mart 2013 Nevruz kutlamalarında gönderdiği mektupla tarihi bir mesaj verdi. PKK'ya “Sınır dışına çekilin.” dedi. “Silahlı mücadele dönemi bitti.” ifadesini kullandı.

Suriye Kürtleri

Fransız mandası altında siyasi ve askeri haklara sahip olan Kürtler, Suriye’nin bağımsızlığıyla birlikte haklarını kaybetti. Darbeyle gelen Baas rejimi Kürtleri yok sayma, Kürt bölgeleri Araplaştırma politikası güttü. Suriyeli Kürtler, 2011’de başlayan ayaklanma ve sonrasındaki iç savaşla bölgesel aktör haline geldi.

1931-1932 Fransız mandası

Osmanlı’nın yıkılmasından sonra Fransız mandası altına giren Suriye’de Kürtler, Fransa’nın böl-yönet stratejisi altında siyasi ve askeri temsil haklarına sahip oldu. Fransa bu strateji gereği azınlıklara özerklik tanıyor, yerel askeri güçlerini büyük oranda Kürt, Dürzi ve Alevilerden oluşturuyordu. 1931 Aralık’ı ile 1932 Ocak’ı arasında yapılan seçimlerde parlamentoya üç Kürt de girdi.

1957 KDP’nin kurulması

İran Mahabad’da 1945’de kurulan Kürdistan Demokrat Partisi’nin (KDPİ) ardından, Suriyeli Kürtler partinin Suriye kolunu 1957’de hayata geçirdi. 1946’da bağımsızlığını elde eden Suriye, partiyi hiçbir zaman resmi olarak tanımadı.

1962 Kürtler vatandaşlığını kaybediyor

23 Ağustos 1962’de Suriye hükümeti yoğun olarak Kürtlerin yaşadığı Cezire bölgesinde, komşu ülkelerden ve özellikle Türkiye’den Kürt grupların illegal şekilde Suriye’ye sızdığı gerekçesiyle özel bir nüfus sayımı gerçekleştirdi. Sayım sırasında bölgede yaşayanlardan kimliklerini yenilenmesi için yönetime vermeleri istendi. Kimliklerini verenlerden Kürt olanlara yeni kimlik verilmedi. Böylece sayım sonrasında 120 bin Kürt, Suriye vatandaşlığını kaybetti. Kürtlerin büyük çoğunluğu “Ecnebi” olarak kategorize edildi. Sayıma katılmayan Kürtler ise “Kayıt dışı” olarak tanımlandı. Bu kategoridekiler Suriye devletinin gözünde yok hükmünde kabul edildi. Çalışma, eğitim, mülk edinme, evlilik hakları ellerinden alındı. Şam’ın Kürt politikasındaki sertleşme bölgede petrol yatağı olduğunun anlaşıldığı döneme rastladı.

1965 Araplaştırma

Şam yönetimi 1965’te Kürt bölgelerini Araplaştırma politikası gütmeye başladı. Türkiye sınırındaki Cezire bölgesine 300 kilometre uzunluğunda ve 10-15 kilometre genişliğinde bir Arap şeridi oluşturulması kararlaştırıldı. Bu şerit doğuda Irak sınırından başlayacak, batıda Rasulayn’a (Kürtçe adıyla Serekaniye) kadar uzanacaktı. Planın uygulanmasına 1973’te başlandı. Bedevi Araplar Kürt bölgelere yerleştirilmeye başladı. Bölge adları Kürtçe’den Arapça’ya dönüştürüldü. Nüfus sayımıyla vatandaşlıklarını kaybeden Kürtlerin mal ve mülkleri de bölgeye yerleştirilen Araplara verildi.

1986 Nevruz gösterileri

Kürtler başkent Şam’da geleneksel kıyafetleriyle Nevruz kutlamalarına katıldı. Polis, bu kıyafetlerin yasak olduğu gerekçesiyle müdahale etti, kalabalığın üzerine ateş açtı. Bir kişi öldü. Ölen kişinin Kamışlı’daki cenazesine 40 bine yakın kişi katıldı. Kamışlı gibi ülkenin kuzeyinde Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı Afrin’deki Nevruz kutlamalarında da üç Kürt öldürüldü.

1998 Öcalan’ın sınır dışı edilmesi

Şam yönetimi, 1979’da Suriye’ye sığınan PKK lideri Abdullah Öcalan’ı Ankara’nın baskısı sonucu 1998’de sınır dışı etti. Bu, Öcalan’ın bir yıl sonra Kenya’nın başkenti Nairobi’de yakalanmasıyla sonuçlanan sürecin miladı oldu.

2004 Kamışlı’da çatışmalar

12 Mart’ta Kamışlı’da yerel bir futbol takımıyla, Arapların yoğun olduğu Deyrizor’dan deplasmana gelen takımın maçı sonrası Kürt ve Arap taraftarlar arasında çatışma çıktı. Güvenlik güçleri çatışmayı bitirmek için gerçek mermi kullandı. İlk gün olaylarda dokuz kişi öldü. Çatışmalar bir haftaya yakın devam etti. En az 30 kişi öldü. Çatışmalardan sonra çoğu Kürt yüzlerce kişi gözaltına alındı. Olaylarla ilgili düzenlenen gösterilere katıldıkları gerekçesiyle bazı Kürt üniversite öğrencileri okullarından uzaklaştırıldı.

2011 Suriye iç savaşı

Suriye’de ayaklanmanın başladığı ilk günlerde henüz protestolar yayılmamışken Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde gösterilere katılım vardı. 7 Ekim’de Kürt siyasetinin önde gelen isimlerinden Meşal Temmo, Esed’e bağlı olduğuna inanılan silahlı kişiler tarafından öldürüldü. Cenazesine 50 bin kişi katıldı. Güvenlik güçleri cenaze sırasında kalabalığın üzerine ateş açtı, beş kişi öldü. Bu, Kürtler adına ayaklanmada bir dönüm noktası oldu.

2012 Silahlı çatışmalar

PKK’nın Suriye kolu olan PYD ile çoğunluğu Barzani’ye yakın isimlerden oluşan Kürt Ulusal Konseyi arasında 12 Temmuz’da yapılan anlaşmanın ardından Kürt bölgelerindeki gösteriler rejime karşı silahlı çatışmalara döndü. PYD’nin silahlı kanadı YPG Kobani, Amude ve Afrin’de yönetimi ele geçirdi. Daha sonra kontrol altında tuttukları toprakları genişletti. Kürtler “Rojava” yani Batı Kürdistan dedikleri ve Suriye’nin kuzeyini kapsayan coğrafyada fiili bir yönetim oluşturdu. YPG bu coğrafyada şimdi IŞİD ile savaşıyor.

Irak Kürtleri

Osmanlı’nın dağılmasının ardından İngiliz mandasında yönetilmeye başlayan Iraklı Kürtler, İngiliz himayesinde bağımsız Kürdistan arayışına girdi. İngilizler Arapların da benzer taleplerde bulunacağı endişesiyle arayışı karşılıksız bıraktı, bağımsızlık hedefiyle çıkan isyanları bastırdı. 1958’de Abdülkerim Kasım darbeyle iktidara geldi. Kasım, Iraklı kimliğini Arap ve Kürt kimliğinin üzerine çıkarmaya çalıştı. Baas rejimi ve Saddam Hüseyin ise Kürtler için yeniden baskı ve katliam getirdi. 1990’daki Körfez Savaşı ise özerkliğin kapısını araladı.

1918 Musul’un işgali

I. Dünya Savaşı sonrası İngilizler Osmanlı topraklarındaki petrol zengini Musul’u işgal etti. İngilizlerin kontrolüne geçen bu coğrafyada Kürtlerin yoğun olduğu bölgeler de vardı. Musul bir yıl sonra İngiltere mandası altında yeni kurulan Irak devletine dâhil edildi.

1922 Berzenci isyanı

1921’de Emir Faysal Musul’u da içeren Irak’ın kralı oldu. Bir yıl sonra Süleymaniye Valisi Şeyh Mahmut Berzenci İngiliz mandasına karşı ayaklandı, Süleymaniye’de bir Kürt krallığı kurduğunu ilan etti. Uluslararası toplumun tanımadığı krallık 1924’te tarihe karıştı. İngilizler yoğun Kürt nüfusa sahip Süleymaniye’nin kontrolünü ele geçirdi.

1932-43 Barzani isyanları

İngiliz yönetimi Irak Krallığı’na 1932’de bağımsızlık verdi. Irak’ın Milletler Cemiyeti’ne kabulü, bağımsızlık talebi kabul edilmeyen Kürtleri öfkelendirdi. Erbil’deki Barzan aşireti Ahmet Barzani liderliğinde ayaklandı. Ayaklanma İngiltere’nin desteğiyle bastırıldı. 1943’te Ahmet Barzani’nin kardeşi Molla Mustafa Barzani isyan başlattı. II. Dünya Savaşı’nın yarattığı otorite boşluğunun da etkisiyle Erbil’in büyük bölümünün kontrolünü eline geçirdi. Irak, 1945’te İngiltere’nin desteğiyle isyanı bastırdı. Barzani İran’a sığındı. Mahabad’da kurulan bağımsız Kürt Cumhuriyeti’nin savunma bakanı oldu. Cumhuriyet, İran’ın yoğun saldırılarıyla tarihe karışınca Barzani Sovyetler Birliği’ne sığındı.

1960-70 Özerklik çatışması

Irak’ta Hâşimilerin elindeki İngiltere destekli krallık 1958’de Abdülkerim Kasım darbesiyle yıkıldı. Irak Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyetin ilk yılları Kürtler açısından rahattı. Kasım yeni devlette Kürtler ile Arapları eşit ortaklar olarak tanıyan bir Irak milliyetçiliği getirdi. Kürtçeye eğitim dili olarak izin verildi. Sürekli Arap-Kürt kardeşliği vurgusu yapıldı. Kürtlerle Irak yönetiminin iyi ilişkilere sahip olduğu bu dönemde Kasım sürgündeki Molla Mustafa Barzani’ye “Irak’a dön” çağrısı yaptı. Barzani döndü ve bölgesel özerklik pazarlıkları başladı. Kasım Barzani’nin taleplerini reddetti. 10 yıl sürecek çatışmalar başladı. Kasım hükümeti 1961’de Barzani liderliğindeki KDP’yi dağıttı.

1970 Anlaşması

Irak Cumhuriyeti 17 Temmuz 1968 darbesiyle tarihe karıştı. Sıra Baas rejimindeydi. 1970’te Saddam Hüseyin ile Barzani, 1974 itibarıyla üç valilikten oluşacak özerk bölge oluşturulması planı üzerinde anlaştı. Anlaşma gereği Kürtçe resmi dil olarak tanınacak, Anayasaya “Irak Arap ve Kürt milletlerinden oluşur.” maddesi eklenecekti. Özerk bölgenin sınırları nüfus çoğunluğuna göre belirlenecek, bunun için 1970 Ekim’inde nüfus sayımı yapılacaktı.

1974 Kerkük anlaşmazlığı

Planlanan nüfus sayımı yapılmadı. Bugünküne benzer şekilde merkezi yönetim ile Kürtler arasında “Kerkük’te kim daha fazla?” tartışması yaşandı. Baas yönetimi özerk bölge için Barzani’ye nihai taslağını sundu. Barzani Kerkük’teki petrol yataklarını Bağdat’a verdiği için taslağı kabul etmedi. Ayaklanma başladı.

1975 Cezayir anlaşması

Irak ve İran’ın 6 Mart’ta imzaladığı, Şattülarap anlaşması olarak da bilinen anlaşmayla İran, Irak’taki Kürtlerin Barzani’nin çağrısıyla başlattığı ayaklanmaya desteği kesti. İsyan bastırıldı, Barzani siyasetten çekildi. KDP’den ayrılan Celal Talabani, Şam’da, aynı yıl Kürdistan Yurtsever Birliği’ni (KYB) kurdu.

1978 KDP-KYB çatışması

Kuzey Irak’taki iki rakip Kürt hareketinin çatışmasında çok sayıda ölen oldu. Bir yıl sonra Molla Mustafa Barzani öldü, yerine oğlu Mesud Barzani geçti.

1988 Halepçe katliamı

1980’de başlayan ve sekiz yıl süren İran-Irak savaşında İran’ı destekleyen Iraklı Kürtler 1983’ten itibaren Bağdat’a karşı ayaklandı. Dönemin Irak lideri Saddam Hüseyin, 1986’da Enfal Harekâtı’nı başlattı. 1989’a kadar süren harekât özellikle 1988 yılında doruğa ulaştı. 16 Mart’ta İran sınırındaki Halepçe’ye düzenlenen kimyasal saldırıda beş bine yakın kişi öldü. Saldırının kalıcı etkileri nedeniyle ilerleyen yıllarda binlerce kişi daha hayatını kaybetti. Halepçe, yoğun nüfuslu bir bölgeye düzenlenen en büyük kimyasal saldırı olarak tarihteki yerini koruyor.

1991 Uçuşa yasak bölge

Irak’ın Kuveyt’i işgal etmesiyle başlayan Körfez Savaşı’nın ardından hükümet yanlısı, ‘Caş ya da Cahş’ olarak bilinen, Enfal Harekâtı sırasında da Saddam yönetimiyle hareket eden Kürt milisler KDP ve KYB tarafına geçti. Mart 1991’de Saddam Hüseyin Irak’ın kuzeyine büyük bir saldırı başlattı. Katliam korkusuyla kaçan bir buçuk milyon Kürt, Türkiye ve İran sınırına dayandı. Koalisyon güçleri nisan ayında Türkiye sınırında tampon bölge oluşturdu. 36’ıncı paralelin kuzeyi uçuşa yasak bölge ilan edildi. Böylece Irak ordusunun hava saldırılarından korunan bölgede fiili Kürt yönetimi oluştu.

2005 Irak’ta federasyonun kabulü

2003’teki Irak işgalinin ardından Saddam Hüseyin rejimi devrildi. Yeni yönetim 2005’te federatif yapıyı kabul etti. Kürdistan Bölgesel Yönetimi böylece Irak’ın üç federasyonundan biri haline geldi. Kürt parlamentosunun haziran ayında yaptığı seçimde Mesud Barzani yönetimin başkanı seçildi.

2008 Petrol ihracatı

Irak işgalinin doğurduğu karmaşa ortamından büyük oranda uzak kalan ve istikrar sağlayan Irak Bölgesel Kürt yönetimi dış pazarlara petrol ihraç etmeye başladı. Petrol akışının bir kısmı Türkiye üzerinden yapıldı.

2013 Türkiye ile yakınlaşma

Türkiye’de 2013 Nevruz kutlamalarından sonra yeniden ivme kazanan Kürt açılımı ve çözüm süreci Ankara ile Erbil arasındaki ilişkileri tarihinin en iyi noktasına taşıdı. Bağdat, Şam ve Tahran ile sorun ve görüş ayrılıkları yaşayan Ankara, Ortadoğu komşuları arasında kendisine en yakın müttefik olarak Erbil’i buldu. Ankara, Bağdat’ın itirazlarına rağmen Kuzey Irak’tan çıkarılan petrolü Türkiye üzerinden dış pazarlara taşıma konusunda Erbil ile anlaşmasını bozmadı.

İran Kürtleri

İran topraklarında yaşayan Kürtler Safavîler döneminde Şii ideolojisinin baskısı altında kaldı. Kürt aşiretlerin bir bölümü, Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı himayesine girdi. Kaçar hanedanlığı ise Kürtler için nispeten rahat bir dönemi işaret ediyordu. Kürtler Müslüman oldukları için azınlığın değil çoğunluğun parçası olarak görülüyordu. Rıza Şah ile başlayan ve oğlunun İslam Devrimi ile devrilmesiyle sonuçlanan Pehlevi hanedanlığı döneminde Kürtçeye yasak getirildi, etnik Kürt kimliğinin oluşması engellendi. İran, İslam Devrimi’nden sonra da benzer politikaları sürdürüyor. Tahran ülkede bir Kürt sorunu olmadığını savunuyor. Meseleye güvenlik perspektifinden bakıyor.

1918-1922 Simko Şıkak isyanı

Şıkak aşiretinden Simko Şıkak 1918’de Kaçar Hanedanlığı’nın son dönemlerinde, Urmiye Gölü civarında kontrol sağlamıştı. 20 bin kişilik bir askeri güce sahip olan Şıkak, Kaçar ordusuyla savaşarak denetimi altında tuttuğu toprakları daha da genişletti. 1921’de Tahran sınırlı özerklik karşılığında Simko Şıkak ile anlaşmaya vardı. Bu süreçte bağımsız bir devlet için ordusunu daha da güçlendiren Şıkak bir yıl sonra topraklarını Baneh ve Serdeşt’e kadar genişletti. Bunun üzerine Kaçar ordusu 1922’de Şıkak’a saldırdı. Simko Şıkak Türkiye’ye kaçmak zorunda kaldı. 1926’da bu kez Şah rejimine karşı ayaklanan Simko kısa sürede yenildi ve Irak’a kaçtı. Simko Şıkak isyanı İran’da bağımsız bir Kürt devleti kurmak için çıkarılan ilk isyandı.

1935 Kürtçe’ye yasak

İran’da Kaçar hanedanlığının ardından iktidara gelen Rıza Şah Pehlevi yönetimi Simko Şıkak isyanını bastırdıktan sonra ülkedeki tüm azınlıklara karşı baskıyı artırdı. Farsçayı resmi dil olarak kabul ettikten sonra diğer azınlık dilleriyle birlikte Kürtçe’nin yazılı olarak kullanılmasını da yasakladı. Kürtçe evlerde, sokakta konuşulabiliyordu. Ancak eğitim ve yayın dili olarak kullanılmasına izin verilmedi.

1937 Sadabat Paktı

8 Temmuz’da Türkiye, İran, Irak ve Afganistan İran’ın başkenti Tahran’ın Sadabad Sarayı’nda bir anlaşmaya imza attı. Anlaşmanın temel hedeflerinden biri ülkeler arasındaki sınır sorunlarının kalıcı şekilde sonuçlandırmaktı. Dört ülkeye göre, Türkiye, İran ve Irak’ta yaşayan ve akrabalık ilişkileri sınır ötesine taşan Kürt aşiretler bu sorunun kaynaklarından biriydi. Taraflar, olası Kürt isyanlarına karşı işbirliği konusunda uzlaştı.

1942 Komalay Jiyanaway Kürdistan

16 Ağustos’ta, Mahabad’da İran’da yaşayan Kürtler “Komalay Jiyanaway Kürdistan” (KJK- Kürdistan Diriliş Topluluğu) adlı bir örgüt kurdu. Örgüt, Musul, Kerkük, Erbil, Süleymaniye, Revanduz ve Şaklava’da temsilcilikler açtı. İran Kürdistanı’nda modern milliyetçi düşüncenin ilk hareketi oldu. KJK silahlı direnişe katı bir şekilde karşı çıktı. Bu özelliği örgütü daha önceki Kürt hareketlerinden ayırıyordu.

1945 KDPİ’nin kuruluşu

KJK’nın ömrü bu haliyle uzun sürmedi. Örgüt popülerlik kazandıktan sonra İran Kürdistan Demokrat Partisi’ne (KDPİ) dönüştü. 15 Ağustos 1945’te kurulan KDPİ (Partinin kuruluşuyla ilgili tarih tartışması için Abbas Vali’nin “Kurds and The state in Iran” isimli kitabına bakılabilir), İslam Devrimi’ne kadar İran’daki Kürt hareketinde başat rolü üstlendi.

1946 Mahabad’da Kürt Cumhuriyeti

22 Ocak’ta İran’daki Kürt hareketinin önde gelen isimlerinden Gazi Muhammed ülkenin kuzeybatısındaki Mahabad bölgesinde Kürdistan Cumhuriyeti’ni kurdu. Kısa ömürlü cumhuriyetin toprakları Piranşehr, Nakadeh ve Uşnu’ya kadar uzanıyordu. Kuruluş manifestosunda İran devleti içinde İranlı Kürtlere özerklik sağlamak ve Kürtçe’nin eğitim ve yönetim dili olarak kullanılması gibi hedefler vardı. Cumhuriyet, İran hükümetinin yoğun saldırıları sonucu 11 ay sonra yıkıldı.

1967 Ayaklanma

Irak’ta Barzani ile Kasım yönetimi arasında yaşanan çatışmalar İran’da yankı buldu. Federal bir yapı içinde özerklik isteyen Kürtler bir yıl önce aşiretlerin küçük çaplı isyanlarını da arkasına alarak 1967 Mart’ında ayaklandı. Ayaklanmaya KDPİ de destek verdi. Ayaklanma kısa sürede bastırıldı.

1979 İslam Devrimi

Şah rejimini deviren İslam Devrimi’nden iki ay sonra Kürtler yeniden ayaklandı. Şahlık döneminde kaybettiklerini geri alma hedefiyle isyana başlayan Kürtler bazı polis karakollarını ve askeri üsleri ele geçirdi. İsyanı bastırmaya giden Devrim Muhafızları pusuya düşürülünce devrim lideri Humeyni cihad ilan etti, Abdurrahman Kasımlo gibi Kürt milliyetçisi isimleri ‘devlet düşmanı’ ilan eden fetva verdi. Ordu İran Kürdistanı’na seri operasyonlar yaptı. İsyan 1981’de büyük oranda bastırıldı. Küçük çaplı operasyonlar 1980’ler boyunca devam etti.

1989 Kasımlo suikastı

Resmi olarak hiçbir zaman bir “Kürt sorunu” olduğunu kabul etmeyen İran, 1980’li yılların sonunda KDPİ ile gizli müzakerelere başladı. Kürtler adına müzakereleri KDPİ genel sekreteri Abdurrahman Kasımlo yürütüyordu. Viyana’da yapılan görüşmeler sona yaklaşmışken İran müzakerecileri Kasımlo ile birlikte beraberindeki iki kişiyi öldürdü. Avusturya’da gözaltına alınan İranlılar daha sonra ülkelerine döndü. Bu tarihten sonra KDPİ 1996’ya kadar sürgünde olduğu Irak topraklarından İran’a saldırılar düzenledi. İran ordusu 29 Temmuz 1996’da 3 bin askerle Kuzey Irak’a girdi. KDPİ’nin 20 üyesini öldürdü. KDPİ o tarihten sonra İran’a bir daha saldırmayacağını duyurdu.